Б.ЛААГАН: МОНГОЛ ЧАЦАРГАНЫ YРИЙН ТОС ХОРТ ХАВДАР АНАГААХ УВДИСТАЙ

Япон Улаангомд олон улсын нисэх онгоцны буудал бариулж байна. Тэд Улаангомд 10000 га-д чацаргана тариалж ургац авах тєлєвлєгєєтэй юм билээ.


СГЗ Жа.ПYРЭВ
Монгол чацарганы Б.Лаагантай ярилцлаа.
-Лааган гуай, Таны бага нас чухам хаана, ямархуу байдалтай єнгєрсєн бэ?
-Би Увс аймгийн Зvvнговь сумын иргэн. Аав, ээжийнхээ асрамжинд мал маллаж бас тариа тарьж амьдарч байлаа.
-Тариачны уламжлал хомс монгол хvнд тариачин байсан гэдэг vг сонин сонсогдож байна?
-Баруун туруунд багахан газар тариалан эрхлэнэ. Турууны голын захад vржил шимтэй сайхан хєрстэй. Би анжис чирдэг тэмээ хєтєлж, аав ээж хагалсан газарт тариагаа тарина. Тариалангийн бус улиралд хэдэн малаа дагана. Иймэрхvv амьдарч яваад ардын цэргийн албанд мордсон доо.


-Армид л очиж эр хvн болдог гэдэг биз дээ. Эр хvн болсон тvvхээсээ хуучлах уу?
-Ардын армийн 20 дугаар морьт хороонд алба хааж байв. єдлєг Баянголд тариа, ногоон дээр ажиллана. Би ер нь газартай ажиллах сонирхолтой. 1939 оны зунжин бид байлдааны бэлтгэл хийж байв. Тулалдаанд найдвартай ар тал чухал байдаг. Цаг уур ч тулалдаанд чухал нєлєєлдєг. Би Батлан хамгаалах яамны цаг уурын хянагчаар ажиллаж цаг уурын мэдээ гаргаж дээд командлалд єдєр болгон єгдєг байв. 1940 он гэхэд би Улаанбаатар хотын цэргийн зэвсэг засварын газрын даргаар дэвшин ажиллав.
-Та чинь 1939 оны Халх голын байлдааны арын албанд зvтгэж явсан дайчин юм байна. Цэргийн зэвсэг засварлах чухал ажилдаа удав уу?
-Удаагvй. 1941 оны тавдугаар сард Зєвлєлтєд зэвсэг техникийн дунд сургуульд залуусыг явуулах шийдвэр гарсан. Бидний 23 эр цэрэг эх орноосоо зургадугаар сарын 1-нд гарав. Замд галт тэрэг байсхийгээд л баригдана. Москва орох гэж явтал зургадугаар сарын 22-нд галт тэргэн дотор хvмvvс дайн гарчээ гэх vг сонсогдов. Хvн бvрийн царай баргар, сэтгэл харанхуйлж байв. Эх орны дайн эхэлсний маргааш бид Москва орсон. Тэндээсээ Тамбовт очсон доо. Хичээл ном ёсоороо эхлэв. Гэхдээ л дайн гэдэг vг бvх юмыг харлуулна. Хоол хvртэл багасч хурааж хуримтлуулах шаардлагатай болсон. Дайсны онгоц ойртон ирж бємбєг хаяв. Энэ бол дайсны єєдєєс тэмцэлгvй зvгээр сууж болохгvйн дохио байсан. 1941 оны есдvгээр сараас эхэлж Тамбовын цэргийн дунд сургуулийн сурагчдад зэр зэвсэг засах ажил ноогдов. єдєрт нэг сурагч 10 винтов, гурван пулемёт засч, зассанаа тусгай талбайд шалгаад фронт руу явуулдаг байлаа.
-Тулалдаанаас хол байж дээ?
-Зєвлєлтийн дээд ерєнхий командлалын газраас зэвсэг техникийн дунд сургуулийг батальон болгон захирлыг нь командлагчаар нь тавив. Багш, сурагчид байлдааны галын шугаманд очиж зэвсэг засахаар аяны замд бэлтгэлээ. Фашистууд Сталинградад цємєрч орсон байв. Монголын 23 байлдагч явган маршийн аяныхантай хамт хєдлєв. Хоногт 40-50 км зам туулмаар байдаг. Зам гэж там. Хоол муутай. Бидний vvргэвчинд нарийнхан хиам байх. Тэр бол vл хэрэглэх нєєц. Зєвхєн хорооны захирагчийн тушаалаар ганц хэрчмийг зажлана. Шєнє голын мєс цємєрч бvгдээрээ шал норов. Даарах, єлсєх бэрх болгоныг даван туулсаар 10 хоногийн дараа байлдааны шугаманд тулж очлоо.
-Галын шугамд очно гэдэг чинь байлдана гэсэн vг vv?
-Бид дайсны єєдєєс буу шагайгаагvй.
-Нэгэнт тэнд оччихоод дайсан руугаа буу шагайхгvй бол юу хийх юм бэ?
-Галын шугаман дээр буу шагайхаас ч чухал ажил байна. Гацаж, эвдэрсэн буу зэвсэг засна. Дайны галд ган нь уясч гулзайсан гvхээг, гох, овоо, хараа, гол тємєр гээд буунд гарсан бvх гэмтлийг бид засна. Нийтдээ 7200 гаруй зэр зэвсэг, их бууг засаж сэлбээд байлдааны ажиллагаанд оруулж байлаа.
-Тэнд л тулалдааны буун дуу сонсож байв уу?
-Галын шугам бол галын шугам. Бємбєг дэлбэрч унтаж байсан байшин далбилзаж чичирхийлнэ. Дайсны хvрээлэл ойртсоор. Шєнє шvхрээр баахан хурц гэрэл газар хаяж нvд гялбуулна. Тийм vед газарт байгаа бид юм харахгvй, тэнгэрээс дайсны онгоц биднийг харж бємбєг хаяна.
-Монголын 23 дайчин эр зэр зэвсэг зассаар байгаад бvгд эсэн мэнд ирж чадсан уу?
-Эх орон, элэг нэгтнээсээ дайны талбарт хагацна гэдэг эр хvний vзмээргvй юмны нэг байдаг юм билээ. Сайн нєхєр Дашжамц, Самдан, Баатар нараа харийн нутагт оршуулсан. Хэцvv дээ, хэцvv. Хоёр нь сураггvй болсон. Ямар ч гэсэн тэд олзлогдоогvй, баатарлагаар тэмцэж байгаад єнгєрсєн байх.
-єнєє сургууль тэгээд “будаа” болсон уу?
-1943 оны хавар. Дайсан ухарч ялагдахаа мэдэрсэн vе байв. Монголын 18 байлдагч биднийг сургуульд нь явуулж шалгалт авч тєгсгєх болсон. Цэргийн дунд сургуульд 13 хичээлээр шалгалт єгч онц дvнтэй тєгсєж байлаа.
-Та ч эх орны дайнд оролцож халуун, хvйтэнд хал vзсэн хvн байна. Зєвлєлт орны ард тvмний амьдрал ч муу байсан биз?
-Би Саратоваас холгvй нэг айлд орсноо мартдаггvй юм. Хэдэн хvv нь цэрэгт явчихсан. Ганц бие эмгэн шалан доорх зоориныхоо шалыг авч тэндээ тожигнож байгаад хоёр ширхэг тємс, нэг давсалсан годгор єргєст хэмх барьж ирэв. Хоёр тємсєє буцалгаад томыг нь надад єгч єєрєє жижгийг нь авч хагасыг нь идээд vлдсэнийг нь далд хийв. Иймэрхvv л єрєвдмєєр амьдарч байсан даа.
-Дэлхийн II дайны дайчин эр эх орондоо ирээд ямар замаар явав?
-1943 оны тавдугаар сарын 1-нд сургуулиа дvvргэв. Ирээд нутаг явж, ээждээ золгосон. Байшинтад байсан VII дивизэд хуваарилагдав. Намайг 20 дугаар морьт хорооны галт зэвсгийн албаны техникчээр томилж, дэслэгч цол олгосон. Эх оронд минь цаг тайван байсангvй. Дахиад дайн болох сураг гарсаар байв. Тэгтэл 1945 оны наймдугаар сарын 10-ны шєнє Чойбалсан милитарист Японы эсрэг Монгол Улс дайн зарлалаа гэв. Ингээд 80000 морьт цэрэг ємнийг зорив. Би тэдний хамт Жэхэ хот хvртэл явж чєлєєлєх дайнд оролцсон. Энэ дайн эх орны II дайныг бодоход бас ч цєєн буудалцсан арай намжуухан дайн байлаа. Гэхдээ дайн бол дайн. Аюуш баатрын нас барсан газрын нуувч хонхор цусаар дvvрсэн байв. Дандар баатар тvvний долоон шархыг тоолчихоод буруу харж зогсоод нулимсаа арчиж байсан юм.
-Та чацарганатай амьдралаа холбох болсон нь тохиолдлын юмуу эсвэл хvсэл мєрєєдєл тань байв уу?
-Дэлхийн II дайны гал утаан дунд зэвсэг засч явсан манай салаа нэг голын ойролцоо буудаллаад амарч байв. Би ус авчрахаар гол руу очив. Голын эргийн улиангар шатаж, газар нь сэглэгдсэн байв. Бодвол хоёр талаасаа буудалцсан бололтой юм аа. Усаа савандаа хийлгvй харж суутал нэг модны мєчирт жимс харагдав. Гvйж хvрвэл хэдэн бут чацарганатай байв. Би тvvнийг тvvж идэв. єлсєж, цангаж явсных ч юм уу, амттай сайхан нь гайхмаар. Зvvнговийн чацарганаас амттай байсан. Энэ цагаас хойш л чацарганаар “євчилсєн”.
-Гурван дайнд оролцсон хал цэрэг хаашаа одов?
-Цэргээс халагдаад Намын дээд сургуульд орж суралцсан. 1950 онд тєгсєєд Увс аймагтаа намын хорооны II нарийн бичгийн даргаар томилогдов. Би Тэс суманд тєлєєлєгчєєр очив. Тэсийн голын чацаргана миний сэтгэлд нэгийг бодогдуулсан. Тэгээд чацарганыг тарималжуулахсан гэдэг бодол тєрлєє. Намын хорооны хашааны буланд бага ч гэсэн суулгац суулгаж аминдаа туршилт хийж байв. Ингээд чацаргана тарималжуулна гэхэд нэг л юм дутагдаад байх. Тэр нь жимс жимсгэнэ тарьж ургуулах шинжлэх ухааны мэдлэг хэрэгтэй байв. Тэгээд дээшээ сургуульд явуулаач гэсэн єргєдєл дєрвєнтєє єгєв. Хvлээж бай гэсэн хариу л ирнэ. Би гэрээрээ нэг цэцэгтэй. Ургуулахын дон туссан хvн явах. Ямар сайндаа аймгийн намын хорооны нэг бvгд хурлаар “Энэ нєхєр Лааган аймгийн намын хорооны дарга юм уу, навч цэцэг ургуулдаг хvн юм уу” гээд л шvvмжилж байв. Ер нь шvvмжлэлийн цаад утга нь намайг жимс, жимсгэнээр євчлєхєєс ангижруулж намын ажилд хvчийг нь бvрэн дайчилъя гэсэн санаа л байв. Сургуульд явахыг зєвшєєрлєє. Бєєн баяр.
-Хаана ямар сургууль билээ?
-Москвад Тимарязевын академид агрономичоор суралцах болов. Сэтгэл жаахан дундуур байв.
-Яагаад?
-єнєєх л жимс, жимсгэний ажилдаа суралцмаар байдаг. Тэгтэл мал тариалангийн яамны сайд Балжинням Москвад ирж тvvнд хvсэлт тавьснаар жимс жимсгэний ангидаа оров. Нэгэн насаараа бодож явсан дуртай ажил мэргэжил болохоор тэгдэг биз, ядарч цуцахыг мэдэхгvй хичээллэж, ажиллана. євлийн амралтаараа нутаг буцалгvй зуны практикаа жимсний теплицтэй газар хийчихнэ. Хавар шалгалт дуусмагц нутаг руугаа баахан жимс жимсгэний суулгац vр аваад явна. Улаангомдоо авчирч тарина. Намар Улаангомд ургуулсан суулгацнаасаа аваад явна. Тvvнийгээ багш нартаа vзvvлж зєвлєгєє авна. Ингэж явсаар хvссэн мэргэжлээ эзэмшсэн дээ.
-Сургуулиа дvvргээд Улаангомдоо чацаргана тарихаар очив уу?
-Чадаагvй. Шаамарт хуваарилагдсан. Тэнд єнєєх чацарганаас тарималжуулах ажлаа туршиж байлаа. Тэнд эрдэм шинжилгээний бага хуралд хоёр ч илтгэл тавив. Шаамарын жимс жимсгэний эрдэм шинжилгээний станцын ерєнхий агрономичоор ажиллаж ХААДС-д хичээл зааж байв. Энд байхад ч єнєєх Улаангомд чацаргана тарималжуулах ажил vгvйлэгдсээр байлаа.
-Тэгээд?
-1963 онд чацаргана тарьж vржvvлэх, хамгаалах тухай СнЗ-ийн тогтоол гаргуулсан. Энэ ажилд Сангийн яамны орлогч сайд байсан Ц.Молом, СнЗ-ийн дарга асан Д.Содном нар их тусалсан. Ингэж Увс аймагтаа чацаргана тарималжуулах эрдэм шинжилгээний станц байгуулах болов. Жимсний мод тариалж гурав дахь жилээс жимс ургаж эхэллээ. Энэ хугацаанд бэрхшээл их байсан. Аймгийн дарга нар “Чиний тарьсан модны сvvдэрт сууж жимснээс нь амтлахгvй юм байна” гэж хэлж байсан. Гэвч жимс, жимсгэнэ ургав.
-Ургуулсан жимс, жимсгэнээ яаж борлуулав?
-Yхрийн нvд болон бусад жимсний чанамал хийж, вино, конъяк, шампанск vйлдвэрлэж эхэлсэн.
-єнєєх Тэсийнхээ чацарганы модыг Улаангомд суулгав уу?
-Алтайн хязгаарын Барнаулаас суулгац авчирсан. Тэсийнхээ чацарганатай эрлийзжvvллээ. Чацарганы хамгийн єгєєжтэй бvс бол Их нууруудын хотгор юм шvv дээ. “Улаангом”, “Тэс”, “Чандмань” сортууд гаргаж авав. Энэ сортууд тослог ихтэй, байгалийн нєлєє даах тэсвэр сайтай, ургацын унац их зэргээрээ эдийн засгийн илvv єгєєжтэй юм.
-Чацаргана нэг л учрыг нь олоод тарьчихвал богино хугацаанд єгєєжєє єгдєг, арчилгаа багатай санагддаг?
-Чацарганы селекцийн ажил 20 жилийн дараа vр дvн нь харагддаг юм. Нутагшсан сорт хэрэгтэй. Ийм сортыг 20-30 жилийн дараа л гаргаж авна. Миний нэг найз Москвад чацарганаар ажилладаг юм. Тэр маань мананжуур анх хийсэн юм.
-Мананжуур гэв vv?
-Тийм ээ. Жимс, жимсгэний теплиц бариад жимснийхээ дээгvvр манантай байлгадаг юм. Зохиомол манан юм даа. Монголд бид анх удаа мананжуур хийв.
-Зэрлэг, таримал чацарганы тоо чанарын ялгаа гэж байна уу?
-Зэрлэг чацаргана єргєстэй, хvйтэнд тэсвэртэй, тослог ихтэй. Таримал нь єргєсгvй, ургац ихтэй. Бид 120 га-гаас нэг удаа 500 тонн чацаргана хурааж байлаа. Дараа нь 500 га-д чацарганы цэцэрлэгтэй болсон. Зарим дарга нар чацарганы ач тусыг мэдэхгvй. Энэ талбайд чацаргана биш малын тэжээл тарих нь чухал ч гэдэг байв.
-Чацарганы мод аль хэр урт настай юм бэ?
-Зэрлэг нь бол 30-50 жил насална. Таримлыг 10 жил болгоод аяндаа жимс нь буурна. Тэр vед нь солино.
-Таны эрдмийн ажлын сэдэв бас л чацаргана уу?
-Тэгэлгvй яахав. 10 жилийн турш хийсэн судалгаа шинжилгээндээ тvшиглэн 1976 онд “Монгол чацарганы тарималжуулах асуудал” сэдвээр дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан.
-Хамгаалсан сэдвийн тань ач холбогдол нь юу юм бэ?
-Чацаргана тариалах ажлын онолын болон практик арга ажиллагааны дvгнэлтийг анх удаа гаргасанд ач холбогдол нь оршино.
-Таны бvтээлд юуны учир тєрийн шагнал олгосон бэ?
-Их нууруудын хотгорын бvсэд чацарганы цэцэрлэг vvсгэн байгуулж 30-аад жил хєдєлмєрлєснийг vнэлж миний хамтран зvтгэгч Бат-Очир, Янжив, Рээзэн, Сvрэнхорлоо бидэнд “Монгол орны нєхцєлд чацарганыг судалж, тvvнийг тарималжуулж vржvvлэх, жимсийг нь боловсруулах технологи” бvтээлд тєрийн шагнал олгосон юм.
-Ургуулж авсан жимсээ боловсруулна гэдэг амаргvй ажил биз?
-Бид жимсний цех байгуулсан. Жижиг ч гэсэн vр дvнгээ єгч байлаа. Тэгтэл дээрээс эрдэм шинжилгээний байгууллага vйлдвэр эрхлэнэ гэдэг юу гэсэн vг вэ, буруу байна гээд цехийг аймгийн Хvнсний vйлдвэрт шилжvvлсэн. єнєєх хvнсний vйлдвэр чацарганаар архи л хийнэ. єєр юм хийхгvй. Энэ ажил ирээдvйгvй нь амьдралаас харагдсан. Бид дахиад л чацарганы бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх иж бvрэн vйлдвэр байгуулсан. Бид архи, дарсаар зогсохгvй чацарганы тос гаргаж авсан.
-Чацарганы хамгийн гол чухал бvтээгдэхvvн нь тос биз дээ?
-Чацарганы тос эдvгээ дэлхийн хэмжээнд ач холбогдолтойгоо vзvvллээ. Монголоос гадаадынхан чацарганы тос авна. Тос нь євчин илаашуулж, ялангуяа vрийн тос нь хорт хавдрыг анагаах, илааршуулахад илvv vйлчилгээтэй нь нотлогдсон.
-Yрийн тос гэж байдаг юм уу?
-Хальсны тос, шvvсний тос, vрийн тос гэж гурван янзын тос гардаг юм. Гурвуулаа химийн єєр єєр найрлагатай. Гэхдээ шvvсний ба хальсны тосны найрлага ойролцоо. Харин vрийн тосны найрлага нэлээд єєр. Хавдар євчинд бол vрийн тос л илvv сайн vйлчилдэг нь нотлогдсон юм билээ. Чацарганы vрийн тосыг дэлхийд огт гаргаж аваагvй юм. Лабораторийн аргаар хийсэн шинжилгээ бий. Харин vйлдвэрлэлийн аргаар vрийн тос гаргаж авсан нь биднийх. Инженер, зохион бvтээгч Сvрэнхорлоогийн хийсэн машинуудаар тос гаргадаг юм.
-Байгалийн цаг уур чацарганд яаж нєлєєлєх юм бэ?
-Гантай жилд чацарганы тос их хуримтлагдана.
-Сонин юм, юугаар нь эм хийдэг юм бэ?
-Чацарганы навчаар эм хийнэ. Япон болоод бусад орнууд одоо чацарганаар амьсгалах боллоо. Япон Улаангомд олон улсын нисэх онгоцны буудал бариулж байна. Тэд Улаангомд 10000 га-д чацаргана тариалж ургац авах тєлєвлєгєєтэй юм билээ.
-Тэр холоос ирж чацаргана ургуулахын оронд тэндээ тариалж болдоггvй юм байх даа?
-Монголын чацаргана тос ихтэй. Их нууруудын хотгорын бvс нутгийнх улам ч сайн байж болно. Барууны орнуудын чацарганы тос бага. Дулаан оронд бол бvр бага. Манай нутагт бол чацаргана тарималжуулах тохиромжтой.
-Таны чацарганы суулгац эх орны хил давсан сураг байна?
-Дорнодын Халх гол, Говь-Алтайн Бигэр, Ховдын Манхан, Завханы Алдархаан гээд эх орны газар газар л суулгацаа єгсєн. Харин олон улсын хэмжээнд бидний vржvvлсэн суулгацаар 600 га талбайд тариалсан гэдэг юм.
-Таны бие тэнхлvvн байна шvv. Одоо юу хийж байна.
-Нас 80 хол гарлаа. “Гангар инвест” гэж /одоо vvнийг барьдаг сууж байгаа єрєєний ханыг зааж байна/ компани шvv дээ. Захирал нь Пvрвээ гэж овсгоотой хvv бий. Тэр нэг єдєр намайг та чацаргана тариалахад тусал гэв. Барилга бариулдаг хvн ийм vг хэлэхэд гайхсан шvv. Тэгээд л чацарганад мєнгє хаясан. Одоо vр дvн нь гарч байна. Тэд тос гаргаад авчихсан худалдаж байна. Цаашид талбайгаа єргєжvvлнэ гэж байна лээ. Би Пvрвээ захирлын чацаргана тарималжуулж, vйлдвэрлэлд бvтээгдэхvvн гаргах ажлын зєвлєх нь юм даа.

Read more!

Чацарганы талаар бас нэг материал

Биднийг чацаргана тэжээх цаг ирнэ
"Айлаас эрэхээр авдраа уудал" гэсэн ардын цэцэн зvйр vг бий.

"Айлаас эрэхээр авдраа уудал" гэсэн ардын цэцэн зvйр vг бий. Монгол улс бэл бэнчинтэй болж, ард иргэд нь гайгvй сайн аж тєрєхєд уул уурхай, ашигт малтмал л тус болно хэмээн найдаж буй хvн єдгєє цагт олон байх шиг байна.
Тодорхой цаг хугацааны дотор авч vзвэл энэ итгэл найдвар зєв байх гэж бодном. Гэхдээ уул уурхай, ашигт малтмал чинь байгалиас заяасан хэмжээ дамжаатай, нєєц баялаг нь хэзээ ч шавхагдашгvй гэж бодвол ихээхэн эндvvрч байгаа нь тэр. Гуч, дєч, жаран жил болоход алт, зэс, нvvрс зэрэг ашигт малтмалын нєєц дуусч, газар нутаг маань цємсєн самар шиг хоосон vлдэнэ.
Ашиглаж олборлосон газар нутгаа нєхєн сэргээхгvй бол " Алтыг нь аваад авдрыг нь хаях" гэгч болно. Энэ бvхнийг цухас єгvvлэхийн учир гэвэл монгол орны эрс тэс уур амьсгалд гойд зохицсон чацаргана хэмээх ид шидтэй жимсийг єргєн тариалж єєрийн орны ба хилийн чанадын орон гvрний хэрэгцээг хангаж, хvн амынхаа амьжиргааг дэмжин тэтгэх сайхан боломж одоо нэгэнт бурджээ.
Хилийн чанад болон манай оронд єдєр ирэх тусам хэрэглээ нь єсєж буй чацарганыг хоол хvнс ба анагаан эмчлэх чиглэлээр єргєн тариалахад ашигт малтмал шиг нєєц нь дуусч шавхагдах зовлон огт vгvйн дээр чацарганы тєглийн ногоон бvс байгаль орчныг нєхєн сэргээх давхар vvрэг гvйцэтгэдгээрээ онцлог юм. Чацарганы жимсийг хvний хоол хvнс, анагаан эмчлэх чиглэлээр ашиглах олон талын боломжийг судалж амьдралд хэрэгжvvлэх ирээдvйтэй их ажил єнгєрсєн зууны жараад оноос эхэлсэн аж.
1960-аад оны эхээр чацаргана тариалж, хоол хvнсэнд єргєн хэрэглэж, анагаах ухаанд єнєє vед хэрэглэж буй амин дэмийн найрлагыг хэдэн арваар нэмэгдvvлэх эрдэмтдийн санаачлагыг тухайн vед "Монголчууд малаа олигтой маллаж чадахгvй байж, юун чацаргана мацаргана, тvvнийг чинь тарьж суулгах талбай, усалгаа, техник, тєхєєрємж чинь хаана байна, тэр их мєнгє хєрєнгє чинь хаана байна" гэж ам асуух хvн удирдах албан тушаалтанд цєєнгvй байсан тєдийгvй, уул ажлыг эхлvvлэхэд элдвийн зохиомол саад тотгор учруулж байсан аж.
Гэвч олон хvний дотор алс хэт, хэдэн давааны цаадахыг харж чаддаг ухаантай хvн цєєнгvй байсан гэж чацарганы тариаланг монголын хєдєє аж ахуйн нэн чухал салбар болтол нь биечлэн ажиллаж 40 гаруй жил зvтгэн Тєрийн соёрхол хvртсэн агрономич, эрдэмтэн Биньеэгийн Лааган хуучлан ярьж байна. Чацаргана хэмээх ид шидтэй жимсийг Улаангом хотын хойд этгээдэд байх "Цагаан хєшєє" хэмээх газар тавхан га газар туршин суулгаж тариалж байсан тэр vе одоо тvvх болон vлджээ.
Чацаргана хэмээх энэ жимс монгол орны эрс тэс амьсгал байгалийн онгон хєрс шороонд даамай сайн зохицон ургаж, єндєр ашиг шимтэй тєдийгvй дэлхий дахинаараа хvлээн зєвшєєрсєн хvнс тэжээлийн чухал салбар болсныг одоо єгvvлэн хэлэхэд таатай байна гэж Тєрийн соёрхолт агрономич ярьж байна.
Чацарганы тариалан гараагаа эхэлсэн Улаангом хотын хойхно орших "Цагаан шєнє" гэдэг газар одоо таван га-д биш, 2000 гa-д чацарганы тєгєл цэцэглэн ургаж vр жимсээ єгч байна. Увсын чацаргана монголын брэнд болтлоо алдаршжээ. Чацарганаас vйлдвэрийн аргаар тосыг нь ялган авч, эмчилгээ сувилгаанд хэрэглэж, шvvсээр нь айл саахалтын газраас ханхлах анхилуун vнэртэй ундаа vйлдвэрлээд зогсохгvй, чацарганы жимс бvрт байх арвай тарианы даатай хар єнгийн vрийг ялган авч тээрэмдэн цагаан єнгийн гурил мэт нунтаг гарган авна.
Энэ нь тэр чигээрээ уураг, жимсний хальсыг хатааж тээрэмдэн гурил шиг нунтаг болгон халуун усанд уусган цайны оронд ууваас хvний биеийн чалх дээшилж, ухаан сэргэлэн сийрэг болдгийг хэрэглэсэн хvн болгон ярьж байна. Чацарганы жимс тєрєл бvрийн олон талын ашигтай болохыг гадаадын тvншvvд аль хэдийн мэджээ. Улаангом хотын хойт биеэр байх "Улаандаваа" хэмээх орос, монголыг холбодог авто тээврийн зам байх агаад тvvний наанахан Хархираа уулын бэлд "Хээр морьт" хэмээн алдаршсан хадлангийн том талбай бий.
Энэ талбайг ашиглан Япон улс орчин vеийн нисэх онгоцны буудал барьж эхэлжээ. Яах гэж онгоцны буудал барьж буй хэмээвээс ганцхан чацарганы жимс зєєх зориулалтай гэж нутгийнхан ярьцгаана. Чацаргана тал бvрийн их ашигтай болохыг Япон нєхдvvд сайн мэдээд л онгоцны буудал барьж их ажил эхлvvлсэн хэрэг. Чухам ийм яриа хоосон биш "Цагаан хєшєє"-ний чацарганы тариаланг ирэх жилээс долоон мянган га-д хvргэнэ гэж Увсынхан ярьж буй гэнэ. Японоос нисч ирсэн онгоц ар монголын ид шидтэй жимсийг эх орондоо шоргоолж шиг зєєх нь.
Нэгэн сонирхолтой баримт гэвэл монголын чацарганы жимсийг хvнсний ба анагаах ухааны чиглэлээр Японы хvнсний 100 лабораторид нэгэн зэрэг шинжилж vзэхэд єргєн ашиглаж болох жимс хэмээн тогтоожээ.
Увсын чацаргана одоо хаяагаа тэлж монгол улсын хангай, говь, хээр талын нутагт тариалж эхэлжээ. Нийслэл хотын хаяанд байх Батсvмбэр сумын тєвєєс холгvйхэн “Єдлєг”-ийн аманд “Гангар инвест” барилгын компани чацаргана тариалахаар зориглож агрономчиин эрдэм мэдлэг, олон жилийн хур туршлагыг ашиглах гэж эрдэмтэн Лааган гуайг урьж 40 орчим гa-д чацаргана тариалжээ.
Энэ нь vр дvнтэй болж сvvлийн дєрвєн жил дараалан 40 тн чацарганы жимс хураан авчээ. "Гангар инвест" компанийн захирал Пvрэв чацаргана тариалах энэ ажилдаа урамшин Хэр хорины сангийн аж ахуйг эзэмшиж байгаа эдлэн газар усжуулах байгууламж, орон сууц, барилга байшинтай нь хамт худалдан авчээ. Тухайн vедээ Хар хорины сангийн аж ахуй усалгаатай 400 га газар улаан буудай тариалж байсны оронд одоо чацаргана тарих болжээ.
"Гангар инвест" компани Єдлєг хавийн талбайдаа хvлэмж барьж дан ганц чацарганы суулгац vржvvлэх ажил эрхэлж 80 мянган суулгац бэлтгэж Хар хоринд аваачиж суулгажээ. Ер нь чацарганы аж ахуй монгол нутгаар нэг тvгэж энэ ажлыг эрхлэх хvн хэний ч шахалт шаардлагагvй зах зээлийн жамаар єдєр ирэх тусам олширч байна. Хувь хvмvvс чацарганы суулгац авч тариалах нь элбэг болжээ. Улаангом хотын иргэн ь Хvрэлбаатар хоёр га-д чацарганы суулгац тариалж чацарганы 80 бутаас нэг тонн жимс авчээ. Хvрэлбаатар хурааж авсан чацарганы жимсээс жил бvр 2-3 сая тєгрєг олж байна. Ер нь хоёр га-д чацарана тарьж байгаа хvмvvс Улаангомд хэдэн арваараа байгаа аж.
Чацарганы vржvvлсэн суулгацыг худалдаж аваад Япон, Хятад, Америк юм уу европт тариалж яагаад болохгvй гэж. Ийм их илvv ажил хийж, Монгол руу тэр усмаа Увс руу чацарганы жимс, бvтээгдхvvнийг нь авах гэж буудал барьж онгоц нисгэж байх нь инээдтэй юм биш vv гэж зарим хvн хэлэх нь цєєнгvй. Лааган гуай vvнд хариулж "Єєр улсад цаг агаарын байдал, хєрсний vржил шимийн найрлагаас ч болдог юм уу чацарганы тослог багасаж, сэнгэнэсэн анхилуун vнэр нь vгvй болж анагаах чадвартай амин дэмийн найрлага нь хомсддог.
Yvнийг япончууд мэдсэн бололтой. Тэр ч бvv хэл манайхтай бараг адил уур амьсгалтай Оросын Сибирьт Алтайн хязгаарын барнаул хотын орчимд тариалсан чацарганы жимсчий хvнс тэжээлийн ба анагаах чиглэлийн чадвар нэг бага байдаг гэж Лааган гуай ярьж байна. Тэгээд монголын эрс тэс уур амьсгалд нутагшсан чацаргана чанараа хадгалсан чигээрээ л монголын "Брэнд" болж байгааг гадаадын тvнш нар мэдэх болсон юм.
Манай "Єдлєг"-ийн талбайд хvлэмжинд vржvvлж ургуулсан суулгац ширхэг нь хоёр ам.доллар, харин Америкад бол зургаан ам.доллар гэж Лааган гуай ярив. Манай "Гангар инвест"-ийн талбайгаас жилд 100 мянган суулгац vржvvлж бэлтгэх нь энvvхэнд юм шvv гэж Лааган гуай ярьж байна. Чацарганы тариалангийн талбайг 300 мянган га-д хvргэхэд л жилд нэг тэрбум доллар олох боломжтой гэсэн тооцоо гарч байна хэмээв. Эрс тэс уур амьсгалтай Монгол нутгийн хєрсєнд суулгасан чацарганы нэг бут 20 кг жимс єгдєг гээд бодоход хосгvй их ашигтай болох нь бидний нvдний ємнє ил харагдаж байна шvv. Ер нь байгалийн зэрлэг чацаргана их ургадаг газрын тоонд Тэсийн гол, Ховдын Булган голын орчим бас Сэлэнгэ мєрний сав газар ордог аж.
Єнєє vед Монголд тариалж байгаа чацаргана байгалийн зэрлэг тєрх байдлаасаа их єєр болжээ. Байгалийн зэрлэг чацарганыг хольцгvй хэрэглэх аргагvй, их гашуун, бут нь гар хvрэхийн аргагvй их єргєстєй, хураахад тєвєгтэй бас жимс нь хэмжээгээр бага, тослог бага хэрэглээний зориулалтаар ашиглах боломж хомс юм. Агрономич Б.Лааган газар газрын чацарганы vрийг хооронд нь эвцэлдvvлж олон арван жил уйгагvй хєдєлмєрлєсний vр дvнд чацарганы арав гаруй шинэ сортыг гарган авсан ажээ.
Чацарганы энэ шинэ сортын бут нь єргєсгvй, жимс нь харьцангvй том, амт нь зєєлєн, єнгє нь хvртэл цайвар шаргал болон єєрчлєгдсєн аж. Чацарганы тариалангийн талбайг єргєсгєн нэмэгдvvлж улс орны эдийн засагт жин дарахаар хэмжээнд хvргэх боломж манайд бий. Манай оронд сvvлийн vед тvргэн хєгжиж байгаа уул уурхай, ашигт малтмалын салбар улс орны эдийн засгийн хvчин чадлыг эрс єсгєхєд шийдвэрлэх нєлєє vзvvлж буй бєгєєд цаашид ч энэ нєлєє нэмэгдсээр байх тєлєвтєй байна.
Гэхдээ аливаа ашигт малтмал нєєцєє байнга хадгалан улс орны эдийн засаг, ард олны амьжиргаанд байнга нєлєє vзvvлээд байх барагдашгvй нєєцтэй биш гэдгийг дээр єгvvлсэн билээ. Чацаргана vржvvлж тариалах нь улс орны эдийн засагт жинтэй хувь нэмэр оруулах тєдийгvй, байгалийг нєхєн сэргээх, жил сараар хуурайшиж байгаа монгол нутагтаа ногоон бvс байгуулах боломжийг давхар шийдвэрлэх ашигтай юм.
Пvvс, компани хєрєнгє гаргаж чацарганы тариалангийн талбайг жил бvр єргєсгєн тvvнд нь улс аль болохоор тусалж бvтээгдэхvvнийг хэмжээг байнга нэмэгдvvлэх боломжтойн гадна иргэд хувиараа чацаргана тариалах ажлыг эрхлэх бололцоог нэмэгдvvлж байгаа юм. Монгол улсын нутагт хаана нь ямар бvс нутагт нь чацаргана тариалж болохыг судлах улсын хэмжээний далайцтай ажил єрнvvлэх шаардлага ч гарч байна. Ная хол гарсан євгєн агрономичийн арвин их мэдлэг туршлагыг євлєн vлдэх залгамж vеийн талаар ч хєдєє аж ахуйн чиглэлийн нєхєд ч анхаарах шаардлага бас гарч байна.
Чацаргана хэмээх олон талын ашиг ихтэй жимсийг Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн аль хэсэгт нь vржvvлж, vр ашигтай ажиллаж болохыг судалж тогтоох ажлыг алгууралгvй хийх шаардлага гарч байгаа юм. Дєчєєд жилийн ємнє Улаангомын Цагаан хєшєє гэдэг газар шавыг нь тавьсан чацаргана vржvvлэх нэн их vр ашигтай, хэрэгтэй ажил улс орныг нэлэнхvйд нь хамарсан ажил болж, улс орны эдийн засаг ард олны амьжиргаанд тус нэмэр ихтэй ажил болсныг бид єнєєдєр хvлээн зєвшєєрч байна.
Агрономич эрдэмтэн Б.Лааган єнєєдєр 80 хол гарсан настай ч чацарганы тариалангийн том аж ахуй байгуулах боломжийн тухай бодож тєлєвлєсєн юм зєндєє их байгаа аж. Мєнх настай Хархираа уулын єрцєн дээр тогтсон нэгэн нуур бий. Цэнгэг устай болор єнгєтэй давалгаа хаялсан энэ нуур жилээс жилд усны тvвшин нь дээшилж, саваа халих цаг холгvй болов гэж Б.Лааган єгvvлээд, дэлхий дахинд дулаарах vйл явц эргэлт буцалтгvй эхэлсэн энэ vед Хархираа уулын мєнх цас зун нь хайлж, энэ нуурын усыг багтах шингэх газаргvй болгож, ихээхэн цаг алдвал савнаасаа хальж, Улаангом хотыг Увс нуур руу урсган аваачих бодит аюул нvvрлэж байна хэмээн санаа зовонгуй ярив.
Энэ нуурыг "Хєх нуур" хэмээн нэрлэх бєгєєд Хархираа уулын бэлд байх амралтын газраас бараг нэгэн бээрийн єндєрт орших тул бага, шиг усан цахилгаан станц барих усны эрчим хvчийг агуулдаг хэмээн Лааган гуай ярив. Лааганг гуай ч энэ тухайгаа аймгийн удирдлагад сануулж хэлсэн хэмээгээд, энэ их усны нєєцийг аюул учруулахаас нь ємнє ашигтай зvйлд зарцуулах нь зvйтэй хэмээн vзэж байгаагаа бас хэлээд амжсан аж.
Улаангом хотоос Баруун Турууны сангийн аж ахуй хvртэл єргєнєєрєє 20 орчим км уртаараа бараг 200 км шаварлаг хєрстэй нvд алдам сайхан хєндий бий . Тэр хєндий ойролцоогоор 300-аад мянган га талбайтай, эзэмшиж чадвал тэр чигээрээ Увс аймгийг тэжээгээд зогсохгvй улс орноо тэжээхэд дорвитой хувь нэмэр оруулж чадах гэнэ. Тэр 300 мянган га-д чацарганы хэдэн сая суулгац тариалж ургац жимсийг нь авч чад¬вал нєгєє бидний яриад байдаг тэрбум долларыг чинь єлхєн олж болох гэнэ.
Чацарганы тариалан гэдэг чинь усгvй бол хов хоосон мєрєєдєл. Би Хархираа уулын "Хєх нуур"-ын тухай ярьсан минь санамсаргvй юм биш, бидний яриад байгаа 300 мянган гa-г услахад "Хєх нуур"-ын усыг ашиглах боломжтой гэж vзэж байгаа юм. "Хєх нуур"-ын усыг хэдэн км хоолойгоор дамжуулан чацарганы асар уудам талбайг ашиглах боломжтой. 300 мянган га-г усжуулах нь мэдээж нилээд хєрєнгє хvч шаардана. Чацарганы талбайг байнга усжуулах усны нєєц Тогтохын шилээс эхлээд Хан Хєхийн уул хvртлэх уул нуруудын ам, сугаас урсах олон гол горхины усыг бас ашиглаж болно.
Ус газар хоёулаа хоршин нийлэх боломжтой газар байвал чацарганы жимсийг олон зуун мяңган гa-д суулгах боломж бий. Ашигт малтмалыг сайндаа л 50-60 жил, магадгvй 100 жил ашиглаад дуусдаг бол он жил улиран одох тусам чацарганы тариалангийн талбай Монгол улсын нутгийн арваны нэг хувийг эзлэх боломж буй. Тэр vед гадаадын олон орон монголын чацарганы жимс, тvvгээр хийсэн бvтээгдэхvvн авахаар хvрэлцэн ирнэ. Энэ чинь монголчуудын хєрєнгє мєнгийг арвижуулж, дуртай бараа бvтээгдэхvvнээ дэлхийн аль ч орны зах зээлээс тєвєггvй худалдан авах боломж нээгдэнэ шvv дээ хэмээн євгєн агрономич ярьж байна.
Нээрээ л бодож хичээж хийх ажлын нэг мєн гэдгийг улс орноо хєгжvvлэх, эдийн засгийн чадавхийг нэмэх, ард олны амьжиргааг сайжруулан бусдын гарыг харалгvй, єєр бусдаас гуйн гувшиж байж залуучуудаа боолын хєдєлмєр эрхлэхээс ангижруулах гарц хэмээн дээр дооргvй бодох нь зєв мэт санагдана.

Read more!

Чацаргана

2006 оноос л хойш UFC гэж компани бизнесийн талбарт маш хурданаар, бат найдвартай байр суурь эзэлж авлаа даа, ямар хурдтай байнаа гэж бодож байлаа. Гэтэл 66 жилийн настай компани юм байна. Харин сүүлийн хоёрхон жилийн дотор ийм өндөр амжилтанд хүрсний нууц нь чацаргана юм биш биз!!!

Миний хувьд чацарганы ашиг өгөөжийн талаар саяхнаас сонирхож үзсэн юм. Тэгээд УИХ-ын гишvvн Ч.Авдай гуайн ярьсан нэгэн ярианаас чацарганатай холбоотой хэсгийг блогтоо орууллаа.

УИХ-ын гишvvн Ч.Авдай: Хагас га-д чацаргана тарихад жилдээ 2,5-3,2 сая тєгрєгийн тvvнээс ч илvv орлого олно

«Дэлхийн ургамлын хаан» гэгддэг чацаргана гуч гаруй тєрлийн витамин агуулах ба эмчилгээний асар єндєр vр дvнтэй.Нэг литр тос нь дэлхийн зах зээлд 150-160 ам.долларын vнэ хурдэг гэнэ) Яцуурал, ажилгvйдлийн талаар ярихдаа бид наймаа, МАА, за тэгээд жижиг vйлдвэрийг л ойлгоод байх шиг. Тэгээд газрын vр шимийг ашиглах, тухайлбал жимс, жимсгэнийн тариалангийн талаар ямар боломж байна вэ. Энэ талаар УИХ-ын гишvvн, Монгол Улсын шинжлэх ухааны академийн гишvvн, академич, техникийн шинжлэх ухааны доктор, профессор. Монгол Улсын Гавьяат багш Ч.Авдайтай ярилцлаа.-Монголчууд анхнаасаа л МАА бараадаж ирснийх vv, газар тариалан руу орох нь их бага байна. Тухайлбал чацаргана гэдэг жимс ургуулах явдлыг дагнаж ярья.энэ жимсний жинхэнэ эх нутаг нь Монгол юм шvv дээ. Єєр олон газарт чацарганатай ч єеєлдєє их хvйтэрч, зун нэлээд дулаардаг газарт чацарганын жимсэнд хуралдах тос, ашигтай бодисууд нь-Маш олон тєрлийн витаминагуулдгаараа "дэлхийн ургамлын хаан" гэж нэглэгддэг. Сvvлийн жилvvдэд чацарганын тариаланд хувь хvмvvс ч, компаниуд ч анхаарч эхэлсэн."Гангар инвест" гээд барилгын компани бий дээ. Чацаргана дээр олон жйл ажиллаж байсан Лааган, Сурэнхор, Виктор зэрэг хvмvvс єнєєдрийн байцлаар 270.000 орчим суулгац бэлтгэж байгаа. Улаангомд зуугаад мянга, Дарханд 60-70 мянтансуулгац мєн бэлтгэж байна. Vvнээс тооцоод vзэхээр жилд чацарганын тариаланг 500-гад га-гаар єсгєх боломж бvрдэж байгаа юм. Тэнгэр инвест" Тєв аймгийн Батсvмбэрийн Vдлэгийн голд дєчєєд га-д тарьсан. Эдний хамгийн дээд зэргийн нэг бутнаас 17 кг чацарганын суулгац тарь. Хожим жимс нь ургаад ирэхээр бидэнд худалдаж байгаач эз" гэсэн байгаа. Энэтхэг, ХБНГV, БНСУ-ууд ч гэсэн чацарганыг маш ихээр сонирхож байна. Яагаад гэвэл чацарганад 30 гаруй тєрпийн витамин байдаг. Байгалийн хортой радиацыг эсэргvvцэх, атомын цахилгаан станцад ажиллаж буй хvмуvсийг туяаны хордлогоос хамгаалах ховор бодис уулагддаг. Боловсруулахад амархан, тосыг нь vйлдвэрийн тєдийгvй гэрийн нєхцєлд ч гаргаж авч болно. Шvvсийг бусад олон тєрлийн ургамалтай холиод бvтээгдэхvvн хийх бололцоотой. Манай орны нєхцєлд албан газруудаас гадна айл єрхууд ихээр таримаар байгаа юм.-Чацаргана тарих хvн бvрийн хийж дєнгєх ажил уу? -8-10 ширхэг эм бутанд нэг эр бут байдаг юм. За яахав, айл хашаандаа 10 эм, хоёр эр бут суулгаг. Хоёр эр нь жимслэхгvй. Арван эм бутаа хоёр настай суулгацаар ургуулбал хоёр жилийн дараачаас жимсээ єгєєд эхэлнэ. Тэгээд арав гаруй жилийн туршид жимсээ жил болгон єгнє. Сонирхолтой нь бут тэр шvv. Хэрэв гараар жимсээ хураах боп мєр хоорондын зай 2.5-3 метр байж болно. Тэгвэп 800 хvртэл бут суулгаж болно. 600 бутнаас 500 ширхэг нь жимслэхээр бодоход 2.5-3.5 тонн чацаргана авна гэсэн vг. Чацарганы нэг суулгац 800-1000 тєгрєгийн vнэтэй. Тvvнийгээ бут болтол нь ургуулж, улсын нэгдсэн бvртгэлд оруулбал анх худалдаж авсан єртгийг нь эргvулж єгч байхаар асуудал яригдаж байгаа. Шийдвэр нааштай гарах байх. Угтаа унэгvй чацарганатай болчихно гэсэн vг. Хагас га-гаас гурван тонн чацаргана хураагаад, тvvнээсээ гэрийн нєхцєлд тос авахад 30-40 кг тос гарна. Зуун грамм тосны vнэ 8000, литр нь 80.000 тєгрєг гэсэн vг. Зєвхєн тосноос нь 2.4-3.2 сая тєгрєг олох нь байна. Жимсийг нь шvvстэй нь бас худалцана. Ингэхээр дээрх тоо цаашаагаа ч єснє гэсэн vг.-Чацарганы зах зээл хаа сайгvй чєлєєтэй гэсэн vг vv? -Дотоод, гадаадгvй зах зээл хєнгєлттэй байна. Сопонгос, Япон, Энэтхэг, Гер мана ас чацаргана худапдаж авахаар байнга захиалга єгч байна. Хувь хvмvvс 250-500 граммын шилэнд савлаад бага зэрэг тос гадаадад гаргадаг. Уг нь бол нарийн боловеруулалт хийж, 5-10 граммаар садлан ампул ашигтай сайн чацаргана Монгол, Буриад, Тува, Алтайн хязгаарт л байгаа юм. ОХУ чацарганын эхний таван сорт гаргаж авахдаа ихэнх нь Монголоос, манай улсын хил дагуу ургадаг чацарганаас тvvж, єргєжvvлээд, єргєсийг нь алга болгоод патентаа батлуулсан байгаа юм. Ер нь бол Монголын гурав, Оросын 17-18 гээд хорь гаруй сорт бий. Уг жимс байгальд хаана ургаж байна вэ гэхээр, 1960 хэдээс 1970 хэдэн онуудад явуулсан судалгааны экспедицийн материалаас vзэхэд Монголд 20.000 га-д зэрлэгээр ургаж байсан байдаг. Увсад Тэсийн голын дагуу, 1.5-4 км єргєнтэй, 70-аад км vргэлчилсэн чацарганын шугуй байсан байгаа юм. Энэ бол чацарганын гол цєм нутаг байлаа. Сэлэнгэ, Завханд, Ховдын Булган суманд гээд бага хэмжээгээр ургадаг газрууд байв. Олон жилийн зуд, vертэй холбоотойгоор, дээр нь хvмvvс байгальтайгаа их буруу харьцсанаас зэрлэг чацарганын нєєц ихэд багассан. Гэхдээ 1965 оноос эхлээд ОХУ-ын Алтайнхязгаараас эхний сортын чацарганыг авч, Улаангомын ХАА-н эрдэм шинжилгээний станцын талбайд тариад vзтэл манайх чацарганыг тариалангийн нэг чиглэл болгох бололцоотой нь харагдсан. Тиймээс эхний суулгацуудыгУлаангомд бэлтгэж эхэлсэн. Хvлэмжинд байнгын мананжуулагчтайгаар жижигхээн мєчрєєс бэлтгэдэг. Ийм аргаар нэг томоохон модноос 200-300 ширхэг суулгац бэлтгэх бололцоотой. Суулгацаа Баянхонгор, Говь-Алтай, Тєв, Хэнтий, Сэлэнгэ болон Увсын хэд хэдэн нутагт тархаән тарьснаар тэдгээр нутагт чацаргана маш сайхан ургасан. 1990-ээд оны vед манай улс таримал чацарганын 800 га талбайтай болсон байв. Харамсалтай нь сvvлийн жилуvдэд олон газрын талбай устлаа. Улаангомд гэхэд 500 га-гийн палантац байгуулахаар эхлээд 375 га болоод байж байтал 1990 онтой зопгон, мэргэжлшнхэн ч муу ажиллаж, хуучин талбай нь хєгщирснєєс ургац нэлээд муудсан. Байгалийн чацаргана их хэмжээгээр, таримал жимсний талбай дєрєв дахин хорогдсон юм. Гэхдээ манай улсад хаана чацаргана тарьж болох нь нэгэнт судлагдаж, яаж тарих агротехник нь ундсэндээ боловсрогдсон нь сайшаалтай.–Чацаргана уг нь их ашигтай жимс биз. Тариалалтыг эдvгээ шинээр сэргээх боломж нь ямар бәйгаа талаар ярина уу? Чацаргана авсан байгаа юм. Ер нь чацаргана хангайд тєдийгvй, говийн бvсэд ч ургах бололцоотой. Чацаргана ургац єгєхєєс гадна vндсээ хєрсєнд сайн хавж, уе чийг их сайн татдаг. Элсний нvvдлийг зогсоох, хєрсний эвдрэлийг арилгах давхар ашигтай. Байгаль, цаг уурын єєрчлєлтєд их тэсвэртэй урга мал. Энэ утгаараа чацарганыг хаа сайгvй тарих бололцоотой. Уржнан жилийн сvvлчээр "чацарганынхан" нэг зєвлєгєєн хпйлээ. Цаашид чацарганын тариалалтыг тєрийн бодлого болгож явуулья гээд Засгийн газарт "Чацаргана" гэсэн тусгай хєтєлбєр боловерогдоод, эдvгээ хэлэлцэх vе шатандаа явж байна. Хєтєлбєрийн теслийг би єєрєє боловсруулаад ХХААЯ, БОЯ-нд єгсєн байгаа . НХХЯ энэхvv хєтєлбєрийг "Ажилгvй хvмуvсийг ажилтай болгоход их чухал зvйл" хэмээн асуудалд нэгдэж байна. БОЯ-наас "Ногоон хэрэм" нэртэй Засгийн газрын хєтєлбєрийг батлуулсан. Тэр бол усны бололцоотой газарт 400-800 метрийн єргєнтэй зурвасын хоёр талаар амархан ургах ургамал тарих, дундуур нь жимс, чацаргана гээд модлог ургамлууд, хvнсний ногоо тарих зураглал гарсан шуу дээ. Эрдэмтдийн багийг нь би ахлаад ажиллаж байна.Дархан-Уулд " Тананцар" гэдэг компани бий. Эднийх малын єтєг бууцыг ашиглан, тvvндээ калифорнын чийгийн улаан хорхойг наян хувийн чийглэгтэй, хорин градусын температуртай тодорхой нєхцєлд тавиад жилд 300-500 тонн чанартай бордоо vйлдвэрлэх хvчин чадалтай vйлдвэртэй. Одоогоор 200 гаруй тонныг vйлдвэрлэж, тvгээгээд байж байна. Энэ бол чацарганын ургацыг 2-3 дахин нэмэгдуvлдэг эд. Болцыг хурдасгаж, жимсний хэмжээг єегєдєг учиртай. БидУвсад 2005 онд чацаргана тариалах аймгийн хэмжээний хєтєлбєр боловсруулсан.Тvvний дагуу хашаатай айл болгонд чацаргана тарьж байна. Японы Ибраги муж Увсын энэ хєтєлбєрийг ихэд дамжиж байгаа юм. Нэлээд олон айл єрхєд хоёр хоёр зуун эм.доллар єгсєн. Ингэхдээ "Хашаандаа жаахан хєгшрєєд ирэхээр хажуугаас нь залуу бут аяандаа гараад ирдэг. Шинэ бутаа тэндээ байлгана уу, шилжvvлэн тасалж суулгаад талбайгаа єргєтгєнє vv, эзний мэдэх хэрэг. Нэг га талбайд 1000-1250 орчим бут суулгана. Есдvгээр сарын эхээр нэг бутнаас 5-7 кг жимс хураах бололцоотой. Сайн арчилбал Vдлэгийн голын нэг бутнаас 2005 онд 17 кг жимс авеныг дээр би хэлеэн. Эсвэл жимсийг 14 градусын хvйтэнд хєлдєх болтол нь хулээгээд, бутаа доргиож хураадаг арга бий. Ийм аргаар нэг бутнаас 2.5-4 кг жимс авах ёстой. Нэг тонн жимснээс цэвэр тос 28 кг, наранцэцгээр баяжуулсан тосыг бол 70 кг хvртэп авах бололцоотой. 600 литр цэвэр шvvс авч, тvvгээрээ олон тєрлийн бvтээгдэхvvн хийж болно. Бидний боловсруулсан тавиад тєрлийн бvтээгдэхvуний жор байдаг. Би "Чацаргана" нийгэмлэгийн дарга байхдаа / Урд нь Содномдорж гэж хун эхлvvлеэн/ Тvргэний голд чацарганын талбай бий бопгохоор 150 га талбай авч, найман худаг гаргаад єндєр хvчдэлтэй болгон нэг айлд хагас га газар оноож байсан. 300 айл арав гаруй жил чацаргана тарьж байна. Дээд талын айл жипд 3-4 тонн чацаргана авч байгаа. Мод нь євєлд хєлдєж, зунд гандахгvй сайн талтай л даа.-Та хагас га-гаас гурван тонн жимс хураана гэж бопоод орлого ашгийг нь тодорхой тооц доо? -Нэг тонноос юу юу авдгийг тvрvvнд хэлсэн. Товчоор хэлэхэд тариалахад гаргасан зардлаа жил бvхэн найм дахин нугалж байдаг ургамал. Маш их ашигтай шvv. Хєрсийг нь зохих ёсоор бэлтгээд, модны мєчрvvдийг тайран суулгац болгож хулэмжинд ургуупаад мананцар vvсгэхээр vндэс хатгана. Эхний жилд талбайд суулгаж болох ч бидний судалгаагаар хоёр наслуулж байж талбайд гаргавал суулгац томорчихсон, vхэл багатай, амьдрах чадвар сайтай болдог. Ботаникийн хvрээлэнд жил бvр Увсаас маш их суулгац ирж, хvмvvс єргєнєєр авч байна. Vйлдвэрийн томоохон палантац байгуулах зорилгоор, жишээ нь"Гангар инвест" 200-300 мянган суулгац бэлтгэдэг аж ахуй буй болгож байна. Яаж тариалах, ургуулах, яаж боловсруулах аргыг бvгдийг бид боловсруулаад гаргачихсан. За яахав, хагас га-д 600 бут таръя. Гэхдээ машинаар жимсээ хураана гэж тооцоод, эгнээ хооронд дєрвєн метр байхаар маягаар бэлтгээд гаргавал их vнэ хvрнэ. Хятадын ЄМЄЗО, Шаньси, Хянганд чацаргана ургадаг. Жимснийх нь хальс, зєєлєн эдэд тос муутайгаас зєвхєн vрэндээ байгаа тосыг гаргаж, 10 граммын ампуль маягаар савлаад, эмийн байдлаар гаргаж байна. Дэлхийн дундаж ханш жимсэнд байх каратиныхаа хэмжээгээр тогтоогддог. 380 мг/ литр агуулгатай чацарганын тос бол литр нь 125 ам.доллар байх жишээтэй. Гэхдээ энэ бол нэлээд олон жилийн ємнєх тоо шvv. Одоо хамаагvй єссєн. Нэг литр тосны vнийг би тvрvvд 80.000 тєгрєг гэж жишиж байсан. Одоо бол 150-160 эм.доллар гэж ойлгоход болно.-Чацарганын тос маань эмчилгээний ямар ид шидтэй билээ? -Ходоод, улаан хоопойн шархлаа, ил далд шарх, эмэгтэйчvvдийн савны євчинд хэрэглэнэ. Нvvр ам наранд тvлэгдэж, хvйтэнд хайрагдвап тvрхэнэ. Гуч гаруй витамин агуулдаг учир хvний тамир тэнхээ, дархлааг сайжруулдаг.Ж.Гvррагчаа баатар сансарт нисэхдээ "чацаргана" гэсэн туршилт явуулаад чацарганатай хvнсний бvтээгдэхvvн хийсэн. Туяаны хордлогоос хамгаалах чухал бодис чацаргананд агуулагдаж байна гэдэг нь батлагдаад, тvvнээс хойш нисгэгчдийн хоолонд байнга орж байна шуу дээ. Нэлээд хэдэн жилийн ємнє би Эрдэнэтэд очоод "Танай энд туяаны ч гэх юм уу, зvрхэнд муу нєлєє байна.Иймээс чацарга тариалаад шvvсийг нь ажилчиддаа сvvний оронд єгєєч. Сvvнээс хэд дахин чадаптай зvйл" гээд мєн нэг 15 га-д Увсын суулгацаар тарьж эхэлсэн. Гэхдээ нэг их сайн ургуулаагvй. Хэдэн жилийн ємнє чацарганын шvvсийг улаан луувантай холиод, саахар жаахан нэмж, хvvхдийн "Маамуу" нэртэй тэжээп гаргаж байсан. Хvvхдээс гадна настай хvмvvс, биеийн чалх тамир муутай улсад их хэрэгтэй зvйл байсан. Би гэхэд 1972 оноосхойш чацарганаар ажиллаж байгаа хvн. Энэ хугацаанд хориод бvтээгдэхvvний патент маань батлагдсан. Vйлдвэрлэж хийгээд "болно" гэдэг нь харагдсан. Эдгээрийг эдvгээ сэргээн vйлдвэрлэл явуулбал дотоодын хэрэгцээг хангах тєдийгvй экспортын бvтээгдэхvvний нэг тєрєл болно л доо. Дахин сэргэдэггvй алт, зэс зэргийнхээ хажуугаар жил бvхэн тєлжиж шинэчлэгдээд ургадаг, нєхєн сэргээгддэг баялгийнхаа экспортод давхар анхаарвал экспортын хэрэгцээнд vнэхээр нийцэх билээ.

Read more!

2007 оны Шилдэг 100 Аж Ахуйн Нэгжvvд

2007 оны Шилдэг 100 Аж Ахуйн Нэгжvvд

Байр	Компанийн нэр	Байр	Компанийн нэр
1.	Монгол-Оросын хамтарсан Эрдэнэт vйлдвэр	51.	Цахиур ХХК
2.	Эм Си Эс Групп	52.	Говь ХК
3.	Мобиком корпораци	53.	Тєвийн бvсийн ЦДС ТЄХК
4.	Петровис ХХК	54.	Бридж групп
5.	Монголын Цахилгаан Холбоо ХК	55.	УБ хотын Ус сувгийн удирдах газар
6.	Магнай трейд ХХК	56.	Бимекс холдинг ХХК
7.	Цайрт минерал ХХК	57.	Хан богд кашимер ХХК
8.	Бороо гоулд ХХК	58.	Эрэл ХХК
9.	НИК ХК	59.	Меговатт ХХК
10.	Жаст групп ХХК	60.	Хєтєлийн цемент шохой ХК
11.	Дулааны IV цахилгаан станц ТЄХК	61.	Туушин ХХК
12.	Дарханы тємєрлєгийн vйлдвэр ТЄХК	62.	Скай трейдинг ХХК
13.	Бодь интернэшнл ХХК	63.	Юнител корпораци
14.	МИАТ ХК	64.	Жем интернэшнл ХХК
15.	Шим-технолоджи ХХК	65.	Эрдэнэт хивс ХХК
16.	Содмонгол групп ХХК	66.	Улаанбаатар менежмент ХХК
17.	Монголын алт /МАК/ ХХК	67.	Увс хvнс ХК
18.	Ньютел ХХК	68.	Монитал кашимер ХХК
19.	Вагнер Ази тоног тєхєєрємж ХХК	69.	Касс таун ХХК
20.	Скайтел ХХК	70.	М Ти Эс ХХК
21.	Дулааны III цахилгаан станц ТЄХК	71.	Хера инвестмент ХХК
22.	Таван толгой ХК	72.	Шивээ Овоо ХК
23.	Монголросцветмет ХХК	73.	Єег ХХК
24.	Монгол тамхи Со ХХК	74.	Боса нэгтгэл
25.	АПУ ХК	75.	Очир ундраа ХХК
26.	Монполимет ХХК	76.	Биокомбинат ТЄVГ
27.	Номин холдинг ХХК	77.	Адилакс ХХК
28.	Улаанбаатар ЦТС ТЄХК	78.	Эрдэнэт ДЦС ХК
29.	Таван богд групп	79.	Сээкл ХХК
30.	Монгол газар ХХК	80.	Геомандал ХХК
31.	Ньюпрогресс групп	81.	Оюуны ундраа ХХК
32.	Эрдмин ХХК	82.	Монгол экспресс ХХК
33.	Хурд интернэшнл ХХК	83.	Баянгол зочид буудал ХК
34.	Багануур ХК	84.	Таван эрдэнэ ХХК
35.	Бишрэлт холдинг ХХК	85.	Жигvvр гранд ХХК
36.	Моннис интернэшнл ХХК	86.	Фалкон дрийлинг Монголиа ХХК
37.	Монголиан Стар Мелшерс ХХК	87.	Гацуурт ХХК
38.	Юнигаз ХХК	88.	Сансар кабель ХХК
39.	Очиртєв ХХК	89.	Геологийн тєв лаборатори ТЄVГ
40.	БСБ Сервис ХХК	90.	Сэргэн мандалт групп ХХК
41.	Монос групп ХХК	91.	Зиг заг авто тєв ХХК
42.	Шунхлай групп	92.	Дархан нэхий ХК
43.	Рэдпаф Монгол ХХК	93.	М Кей Ай ХХК
44.	Єгєєж чихэр боов ХХК	94.	Цаст импекс ХХК
45.	Монгол даатгал ХХК	95.	ТБД Андууд групп ХХК
46.	Орифлэйм монгол ХХК	96.	Материал импекс ХК
47.	Шижир алт ХХК	97.	Улаанбаатар хивс ХК
48.	А- Жет Лимитед ХХК	98.	Скай Си энд Си ХХК
49.	Улаанбаатар дулааны сvлжээ ХК	99.	Ээрмэл ХХК
50.	Дарханы ДЦС ТЄХК	100.	Алтан жолоо трейд ХХК

Read more!